به گزارش خبرنگار فرهنگی تسنیم، نشست کتاب «تبار تمدن» نوشته سجاد هجری با حضور مهدی جمالی‌فر، یاسر حائری‌قزوینی، حامد سروری، سعید طاووسی و میرشمس‌الدین فلاح‌هاشمی در سالن خانه اندیشه‌ورزان برگزار شد.
در این جلسه ابتدا میرشمس‌الدین فلاح‌هاشمی مدیرعامل نشر صاد گفت: این کتاب در واقع تکمیل یافته سلسله مباحث پژوهشی درباره‌ی تمدن است که پیش از آن آقای سجاد هجری در کانال خود منتشر می‌کرد که پس از تجمیع و تکمیل به صورت کتابی در نشر صاد به چاپ رسیده است.
فلاح‌هاشمی در ادامه گفت: این در واقع خلاصه‌ای از مجموعه مقالاتی با موضوع تمدن است. نویسنده در بخش ابتدایی این کتاب به واکاوی ریشه‌شناسی کلمه تمدن پرداخته است و بعد به سابقه این واژه می‌پردازد و سپس به این موضوع مهم پرداخته که کدام اندیشمند به بحث درباره‌ی این موضوع پرداخته‌است.
وی افزود: گرچه حق مطلب این کتاب هنوز ادا نشده و آنچنان که باید دیده می‌شده، نشده است اما این اثر می‌تواند در کتابخانه‌ها و مراکز علمی و فضای دانشگاهی به دلیل اهمیت موضوع بارها و بارها مورد نقد و بررسی قرار گیرد.
در ادامه سجاد هجری نویسنده درباره انگیزه نوشتن این کتاب گفت: در یک جلسه‌ای یکی از اندیشمندان بزرگ و برجسته ما درباره تمدن صحبت می‌کردند. او در میان صحبتش اشاره‌ای به کلمه تمدن در زبان انگلیسی و فرانسوی داشتند و چنین مدعایی را مطرح کرد که ما واژه‌ی “تمدن” را نداشته‌ایم، بلکه مترجمان عثمانی در قرن 19 میلادی آن را ساختند و برای ترجمه الفاظ انگلیسی و فرانسوی آن را جعل کردند. به دلیل اینکه به یاد داشتم این واژه را در متون دیده‌ام، پس پیگیر شدم و از قضا حدسم درست بود و در برخی متون کلامی و اخلاقی ما، لفظ تمدن در قرون پیشین به کار رفته است.
هیچ کس تا کنون به مقوله تمدن نپرداخته بود!
وی افزود: برای من جالب بود که استادی با این عظمت و برجستگی چنین اشتباهی کند! پس پیگیر شدم تا ببینم کسی به بررسی این مقوله پرداخته است یا نه خیر، درنتیجه متوجه شدم هیچ کس به این مقوله نپرداخته است. پس مجدد پیگیر شدم از برخی اساتید فلسفه و تاریخ و کلام مبنی بر اینکه به این موضوع توجه کرده‌اند ولی نکته جالب این بود که بارها این متون را خوانده بودند ولی به آن توجهی نداشتند! با خودم فکر کردم با توجه به هزینه‌ای که برای تمدن نوین ایرانی و اسلامی می‌شود این مهم‌ترین بحث خواهد بود چرا که ابتداً باید لفظ تمدن کاویده شود در صورتی که در بسیار از متون انگلیسی و فرانسه درباره تمدن، ابتداً به بررسی لفظ و تطّور این کلمه پرداخته شده است که جایش در متون ما خالی است. این اساتید عدم وجود این لغت در کتب مدخل را دلیلی دانسته بودند که نیامده است. این در حالیست که ما بسیاری از لغات را در مدخل نداشتیم ولی آمده است.
این نویسنده اظهار داشت: این موضوع برای من اهمیت داشت چرا که یک موضوع پایه‌ای است و هر کسی که درباره تمدن کار می‌کند، فکر می‌کنم آنچه را که قبلی‌ها انجام داده‌اند را باید بررسی کند چرا که این لفظ دلالت می‌کند بر یک پدیدار، پس نیاز به کاویدن دارد. ما در سنت خودمان داریم، اسمشی ما یعرفُ به: اسم یک چیزی همان چیزی است که آن اسم با آن شناخته می‌شود. اسم دلالت بر مسما دارد پس باید کاویده شود. با خودم گفتم کسی که متوطّن این موضوع نبود و اگر این موضوع برایش مطرح شود برایش اولویت پیدا نمی‌کند، پس خودم دست به کار شدم برای نوشتن مقالات و از این کار دو هدف داشتم؛ اول اینکه این اشتباه را تصحیح کنم و هم با این کار یک نمونه از پژوهش تاریخ یک لغت مهم را عرضه کنم. که بسیار سریع و شتابزده انجام شد که البته می‌توانست پخته‌تر و بهتر هم انجام شود.
مفهوم تمدن از جهان اسلام به دیگر تمدن‌ها رفته است
سعید طاووسی، استاد دانشگاه علامه نیز در این جلسه با بیان اینکه من در جریان نگارش این کتاب بودم در زمانی که این مقالات نوشته می‌شد، گفت: خوشحالم اکنون این پژوهش به صورت یک کتاب منتشر شده است و جای شگفتی داشت که برای مثال در کتاب‌هایی مانند: جستار نظری در باب تمدن که آقای دکتر حبیب‌الله بابایی و دیگران نوشته‌اند، بحثی از واژه و سابقه واژه مطرح نشده است.
وی افزود: دانشنامه جهان اسلام را پیش از جلسه بررسی کردم تا ببینم مدخل تمدن دارد اما دیدم تمدن‌اسلامی را مدخل کردند به حرف “الف” که نوشته نشده است. این تنها دانشنامه‌ای است که از حرف ب شروع شده است و این نیز نکته جالبی است! از خود آقای هجری آموختم که در هر علمی که وارد می‌شویم تعریف ارائه کنیم و واژه‌ها و معانی مطرح بشود، چرا که این سنت علمی علمای ما بوده است و تمامی کتاب‌های درسی که به ضرورت متن درسی برای این درس آماده شده یا به واژه تمدن نپرداخته و برخی مانند ریچارد سایمون، تعریف واژه و تمدن را هم معنی و یکی بیان کرده است و برخی دیگر فرهنگ را معنوی و تمدن را مادی بیان کرده‌اند. اما چیزی که غایب است، تبار تمدن است یعنی معنی و پیشه این لغت.
طاووسی اذعان کرد: نکته‌ای که وجود دارد این است که برخی از اندیشمندان غربی مباحثی مطرح می‌کنند که مفهوم تمدن از جهان اسلام به آن تمدن‌ها انتقال یافته است برای مثال خانم زیگرید هونکه در کتاب “خورشید الله بر فراز مغرب زمین” که دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را با عنوان “فرهنگ اسلام در اروپا” با ترجمه مرتضی رهبانی به چاپ رسانده است، مطرح می‌کند. در این کتاب در یک فصل به طور مفصل به این مقوله پرداخته است که واژگانی در زیست تمدنی در صنعت یا زندگی روزمره استفاده می‌کنیم یا فارسی، عربی و یا ترکی هستند و مواردی را مطرح می‌کنند. برای مثال در کتاب ویلیام مونتگمری وات ترجمه یعقوب آژند آمده است: چگونه می‌شود که این واژه غربی باشد حتی مطرح است که فلسفه ارسطو و افلاطون را براساس بازتولیدی که مسلمین انجام داده‌اند ایجاد شده است.
وی در ادامه گفت: نکته دیگری که نویسنده کتاب مطرح کرده و بسیار مهم است این است که فلاسفه و متکلمین بیشتر از دیگران از این واژه استفاده کرده‌اند چرا ما باید مبنا را بر این بگذاریم که این واژگان از غرب آمده است. البته مطالب دیگری بیان می‌شود که مثلاً تمدن‌پژوهی از غرب آمده است.
رسول جعفریان نیز با بیان اینکه اخیراً کتابی با عنوان “گفتمان تمدن اسلامی ایران در دوران پهلوی” منتشر شده است، گفت:من از استاد خود، جناب استاد پاکتچی صحبتی را شنیدم که صاحبان فرهنگ لغت عربی در تشخیص ریشه کلمه مدینه دچار اشتباه شده‌اند و ریشه را مَدَنَ می‌دانستند در صورتیکه ریشه آن دَیَنَ و دین است و بعد به تفضیل در پژوهشکده تاریخ اسلام آن را توضیح دادند و بحثشان این بود که در زبان عربی به سه معنا به کار رفته است. اول دین فارسی که به معنای حالت باطنی و وجدان انسان است و حتی در بخش‌هایی از قرآن مانند فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ، لَاإِکرَاهَ فِی الدِّینِ قَدتَّبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی نیز به این معنای فارسی دین به کار رفته است که در جزئیاتش می‌شود به آن اشکال گرفت. دوم آنکه دین سامی داریم که در تمامی زبان‌های سامی وجود دارد و در کتاب آقای هجری نیز به آن اشاره شده است که از زبان آرامی از طریق زبان فارسی وارد زبان عربی شده است که آن به معنای قرآنی دین است مانند مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ و سوم دین عربی‌است که ترکیبی از دین فارسی و سامی است که همان معنای religion است که هم شریعت دارد و هم معنای باطنی و اخلاقی را شامل می‌شود.
وی افزود: وقتی بخش واژه مدینه را در کتاب آقای هجری خواندم، ذهنم با این بحث درگیر بود که دین می‌تواند ریشه‌اش مَدَنَ باشد و محل بحث دارد. البته اینکه اغلب ریشه کلمه را مَدَنَ مطرح کرده‌اند نقص نمی‌شود. نکته دیگر اینکه مَدَنَ که ریشه‌اش دین است به معنای قانون است و شرع جایی است که قانون دارد و مدینه النبی جایی است که قانون داشته است. اینجا نیز آقای هجری وارد بحث درباره این واژه و ربط آن به یونان بحث شده است. در جایی دیگر از کتاب که به بحث واژه پرداخته شده است این است که این کلمه از ریشه مَدَنَ و دَیَن است.
به تفاوت الفاظ در زبان‌فارسی بیشتر پرداخته شود
دکتر جمالی‌فر استاد دانشگاه و معاون دانشگاه تقریب مذاهب هم در این نشست گفت: سجاد هجری در این کتاب سعی داشته است میان معنای لفظی و اصلاحی پیوندی برقرار کند.
جمالی‌فر با بررسی کلمه تمدن در مدخل زبان ترک، کلمه تمدن را در برابر مدنیّت یافته است که در کنار آن لفظ دیگری نیز که از زبان اویغوری گرفته شده که به معنی مردمانی است که با رعایت قوانینی در شهر زندگی می‌کنند، اظهار داشت: در مدخل زبان ترکی به واژه تمدن به دو معنا پرداخته شده است یکی به دوره پیش از مدرن پرداخته و دیگری به بررسی این واژه در دوران مدرن پرداخته است. عبارت مدنی‌بالطبع و تمدن در اندیشه کلاسیک عثمانی پیش از قرن 10 میلادی به کار رفته است.
وی همچنین با تأکید به پرداختن واکاوی ریشه‌شناسی لغات، پیشنهاد کرد که به تفاوت الفاظ در زبان‌فارسی بیشتر پرداخته شود.
سجاد هجری نویسنده کتاب هم در پایان جلسه گفت: ما اکنون مدخل تمدن داریم ولی مربوط به روزنامه تمدن در دوره‌ی قاجار است و به آن ارجاع داده می‌شود.من بیش از آنکه از دایره المعارف‌های عمومی شاکی باشم از اصطلاحنامه‌ها و دایره‌المعارف‌های فلسفی و کلامی شاکی هستم.
وی افزود: مدخل تمدن از وجوب لازم و ضروری است چرا که این کلمه در قالب اصطلاحی مطرح شده و همه اصطلاحات در دانشنامه دارای مدخل هستند اما متأسفانه واژه تمدن حتی به عنوان اصطلاح نیز نیامده است.
نسلی که با هویت تاریخی و تمدنی خود بیگانه هستند
دکتر سروری یکی دیگر از کارشناسان این نشست با بیان اینکه امروزه در جهان پروژه‌ی ناایرانی (exit iran) آغاز شده است گفت: نسلی دارد شکل می‌گیرد که به دلیل مشکلات اقتصادی از ریشه‌های تمدنی خویش آگاه نیست و آن را نادیده می‌گیرد. یک بُعد مهم این مسئله، بُعد شناختی است که در آن مسئله هویت تاریخی است. ما با نسلی رو به رو هستیم که از گذشته خودش هیچ نمی‌داند و علاقه و افتخاری به تاریخ خود ندارد. گرچه این نسل اکنون در جامعه اقلیت‌اند اما با رشد به اکثریت جامعه بدل می‌شوند. اگر امکان روایت و اجتماعی سازی تمدن رخ دهد می‌تواند جامعه را با بحرانی بزرگ رو به رو سازد.
در پایان نیز سجاد هجری با اشاره به فصل پایانی کتاب یعنی “نگاهی کوتاه به واژهٔ تمدن در آستانه و پس از مواجههٔ ایرانیان با تجدد” به بررسی تمدن در برابر تجدد، به قیاس واژه تمدن در برابر تجدد پرداخت. نویسنده با بیان اینکه پرداختن به این موضوع با این حجم اطلاعات در قالب یک فصل کاری بسیار دشوار بوده است، مطرح کرد: طرح این موضوع حقیقتاً نیازمند کتابی عمیق‌تر و بیان مطالب گسترده‌تری داشته باشد فلذا سعی نموده‌ام در این فصل مهم دست به گزینش مطالب بزنم.
«تبار تمدن» از جمله آثار منتشره از سوی نشر صاد است.
