تبار تمدن در جهان اسلام

امروزه در ايران واژۀ «تمدن» به‌ويژه در آميزه‌هاي «تمدن‌سازي» و «تمدن نوين ايراني اسلامي» پربسامد به‌کار مي‌رود؛ ولي جاي شگفتي‌ است که کسي تاکنون تبار اين کلان‌واژۀ بنيادين را در «جهان اسلام» نکاويده؛ تا آنجا که برخي کارشناسان آن را به‌نادرست «نوساخته» در قرن سیزدهم هجری پنداشتند؛ اما این واژه که برگرفته از لفظ «مدینه» است، با تباری یونانی و در ارتباط با اصطلاح «مدنی بالطبع» که اسحاق‌بن‌حنین آن را در ترجمة اخلاق نیکوماخس ارسطو وضع کرده، از قرن چهارم در آثار دانشمندان جهان اسلام بویژه حکیمانی مانند مسکویه رازی، در معنای «اجتماع مدنی» و در برابر «توحش» و «بداوت» به‌کار رفته و از قرن ششم در برهان «طریقة‌الحکماء» برای اثبات ضرورت نبوت فراوان استعمال شده است. نخست مترجمان عثمانی چون خلیفه افندی در مصر عهد خدیویان آن را در ترجمة کتابهایی مانند تاریخ شارلکن برابر civilisaiton فرانسوی به‌معنای «تربیت» نهادند؛ اما منورالفکرانی چون آخوندزاده بهره‌گیری از حرف-آوانگاری فارسی «سيویلیزاسیون» را ترجیح دادند. غیاث‌اللغات نخستین فرهنگ فارسی است که به‌سال 1242 قمری مدخل تمدن را آورده و ولاستون برای اولین بار به‌سال 1882 میلادی در فرهنگی انگلیسی-فارسی تمدن را برابر civilization